Skansen w Maurzycach
Idea budowy Łowickiego Parku Etnograficznego powstała na przełomie lat 60. i 70. XX w. W 1971 r. zdecydowano, iż skansen powstanie na terenie gminy Zduny, we wsi Maurzyce, na działce o powierzchni 17,67 ha położonej nad rzeką Słudwią, przy trasie krajowej Warszawa – Poznań i zakupiono pierwsze obiekty.
W II poł. lat 70. opracowano plan zagospodarowania przestrzennego Łowickiego Parku Etnograficznego w Maurzycach, który zweryfikowano pod koniec lat 80. XX w., kiedy rozpoczęła się intensywna rozbudowa skansenu.
W 1996 r. teren skansenu i zgromadzone budynki wpisano do rejestru zabytków.
Skansen ma charakter regionalny. Ukazuje tradycyjne budownictwo z terenów Księstwa Łowickiego, zamieszkiwanego przez grupę etnograficzną Księżaków zwanych też Łowiczanami. Obszar dawnego księstwa, dziś określany mianem Regionu Łowickiego, znajduje się na terenie współczesnych powiatów łowickiego i skierniewickiego.
W skansenie znajdują się 43 obiekty wśród nich: zespół sakralny, budynki mieszkalne, stodoły, lamusy (spichrze), obory, strażnica, wiatrak i kuźnia. Reprezentują one w większości budownictwo XIX i XX – wieczne. Obok zabytków architektury w skansenie gromadzone są przedmioty związane z wyposażeniem wnętrz budynków mieszkalnych – począwszy od mebli i sprzętów gospodarstwa domowego, po obrazy czy tkaniny. Dużą grupę prezentowanych eksponatów stanowią narzędzia i maszyny rolnicze.
Wśród zabytków kubaturowych dominują budowle drewniane o wieńcowej i sumikowo - łątkowej konstrukcji ścian oraz czterospadowych dachach krytych strzechami. Obok nich możemy zobaczyć budynki kamienne i kamienno-ceglane.
W skansenie ukazane są dwa historyczne układy przestrzenne łowickiej wsi. W południowo-zachodniej części - wieś typu owalnica z placem wioskowym w centrum charakterystyczna dla okresu przeduwłaszczeniowego (do ok. poł. XIX w.), w północno – wschodniej wieś pouwłaszczeniowa typu ulicówka z jednostronną zabudową.
W obrębie owalnicy znajdują się 2 pełne gospodarstwa i 3 pojedyncze budynki mieszkalne.
Niezwykle ciekawym, ze względu na formę architektoniczną zespołem ekspozycyjnym, jest zagroda zamknięta w kształcie czworokąta – okólnik. Ostatnią właścicielką chałupy, wchodzącej w skład zespołu budynków, była urodzona w 1910 r. Justyna Grzegory, twórczyni ludowa, znakomita wycinankarka. Wnętrze chałupy, zaaranżowano tak by oddać atmosferę miejsca, w którym na co dzień „obcowano ze sztuką ludową”. Można w nim zobaczyć formy tradycyjnej papieroplastyki (wycinanki, pająki, bukiety z bibuły etc.). W prawej, bocznej pierzei okólnika posadowiono XIX-wieczny lamus i bramę wjazdową. Dopełnieniem siedliska, obok kamiennej obory, jest pochodząca z pocz. XX w. stodoła, w której znajduje się ekspozycja pojazdów chłopskich i maszyn rolniczych. Niedaleko okólnika posadowiono drewnianą kapliczkę słupową z XIX w.
Drugim zespołem budynków w starej wsi jest zagroda typu otwartego. Składa się ona z chałupy, lamusa, stodoły i obory. Chałupa posiada w dużej izbie belkę sosrębową z napisem „Boże błogosław temu domowi” i datą powstania „w roku 1841”. We wnętrzu jednej z izb eksponowane są narzędzia do obróbki lnu oraz produkcji tkanin samodziałowych m.in. pasiaków, z których słynie region łowicki. W drugiej izbie znajduje się ekspozycja dotycząca ziołolecznictwa. Obok posadowiono lamus z poł. XIX w. Czterospadowy dach został mocno wysunięty przed elewację frontową i wsparty na pozostawionych ostatkach górnych bali zrębu, tworzących tzw. rysie. Drugim budynkiem gospodarczym w zagrodzie jest dwusąsiekowa stodoła na sochach z pocz. XX w. Przed obiektem znajduje się kierat konny, wykorzystywany do napędzania urządzeń służących m.in. do młocki. Uzupełnieniem zagrody jest zrekonstruowana w 2004 r. obora z końca XVIII w.
W obrębie starej wsi znajdują się także trzy pojedyncze budynki, stanowiące zaczątki przyszłych zagród. Są to: dwie chałupy ze wsi Skowroda i Niespusza z poł. XIX w. oraz XX-wieczna stodoła, z szopkami usytuowanymi przy elewacji frontowej.
W starej wsi usytuowany został zespół sakralny. W jego skład wchodzi drewniany kościół z 1758 r. i dzwonnica z 1774 r., przeniesione z parafii p.w. św. Marcina w Wysokienicach. Obok nich znajduje się plebania z Pszczonowa pochodząca z przełomu XIX i XX w. Budynek został uwieczniony w ekranizacji „Chłopów” Wł. St. Reymonta w reżyserii J. Rybkowskiego. W jego wnętrzach udostępniono do zwiedzania aranżacje kancelarii parafialnej, a także salonu, kuchni i sypialni.
Przy wjeździe do skansenu, po stronie północno-zachodniej ulokowano konstrukcję brogową, która pełni funkcję sceny podczas różnorodnych imprez. Niedaleko niej znajduje się wiejska, kamienno - ceglana remiza, rekonstrukcja istniejącego obiektu, wybudowanego w Złakowie Borowym w 1913 r. W pobliżu wyeksponowano zabytkowe pojazdy strażackie i elementy ich wyposażenia.
W północno - wschodniej części Skansenu w Maurzycach odtwarzany jest układ przestrzenny wsi z II poł. XIX i XX w. - ulicówka jednostronna. Wzdłuż drogi biegnącej przez tzw. nową wieś posadowione są pojedyncze budynki i zagrody.
Pomiędzy dwiema chałupami, na początku nowej wsi, ulokowano cembrowaną studnię z żurawiem.
W pierwszej z chałup odtworzono wiejską Szkołę Powszechną z okresu międzywojennego z salą lekcyjną i mieszkaniem nauczyciela. Druga, o podobnej konstrukcji i datowaniu (II poł. XX w.), posiada wystrój z przełomu XIX i XX w., z wyraźnym podziałem na część świąteczną i roboczą. W świątecznej izbie ukazano tradycyjny sposób ustawiania mebli. Na lewo od wejścia stoi kredens (tzw. szafa za kłem), pod oknami długa ława, po lewej stronie drzwi do komory znajduje się ołtarzyk domowy, po prawej malowana skrzynia wianna i łóżko. Po przeciwnej stronie sieni odtworzono izbę roboczą, w której toczyło się codzienne życie rodziny: przygotowywano i spożywano posiłki, sypiano i wykonywano różnorodne prace gospodarskie, np. tkano na krosnach. Ściany budynku pomalowane zostały na charakterystyczny dla łowickiego zdobnictwa niebieski kolor. Dodatkowo szczyty udekorowano białymi wzorami, tzw. fiorami. Obok chałupy w skład zagrody wchodzą także: jednoklepiskowa stodoła na sochach i lamus z pocz. XX w. oraz obora kamienno – ceglana z ok. 1930 r., z dachem krytym dachówką ceramiczną. Po drugiej stronie drogi zrekonstruowano ceglany piec chlebowy z Boczek Chełmońskich.
W następnej z zagród znajdują się 2 obiekty. Budynek mieszkalny tzw. czworak z 1950 r., szalowany, z dachem krytym blachą ocynkowaną, przeznaczony na cele administracyjne. Równolegle do niego stoi stodoła z 1930 r. przeniesiona z podłowickiej miejscowości Boczki, w której urodził się słynny polski malarz Józef Chełmoński.
Obok czworaka, po wschodniej stronie, znajduje się szalowany budynek mieszkalny z końca XIX w.
Kolejnym obiektem wkomponowanym w ulicówkę jest chałupa z przeł. XIX i XX w. Jej wnętrze posiada typowy dla chałup łowickich układ pomieszczeń. Po bokach centralnej sieni znajdują się 2 izby. Do prawej izby przylega komora - ciemne i nieogrzewane pomieszczenie, w którym przechowywano zapasy żywności i ziarna, a także odzież. Jedno z wnętrz poświęcone jest śpiewaczce i poetce ludowej Bronisławie Skwarnej zmarłej w 2014 r., drugie wykorzystywane jest do celów edukacyjnych.
Tuż obok znajduje się chałupa z Chlebowa z pocz. XX w. Zostały w niej odtworzone wnętrza z lat. 70. XX w., a wyposażenie w całości pochodzi z gospodarstwa we wsi Rząśno. Wśród kilkuset przedmiotów przekazanych jako darowizna znalazły się m.in. meble, naczynia, przybory kuchenne, narzędzia gospodarstwa domowego. W siedlisku, obok chałupy, znajduje się stodoła datowana także na pocz. XX w.
W północno – wschodniej części ulicówki odtwarzane są dwie zagrody reprezentujące gospodarstwa wielkorolne. W pierwszej z nich znajduje się chałupa z ok. 1880 r., drewniana stodoła, z pocz. XX w., z podwójnymi wrotami wjazdowymi, rekonstrukcja obory kamienno-drewnianej oraz lamus ze stryszkiem z przeł. XIX i XX w. Lamusy zwane też świronkami, były na dawnej wsi budynkami, w których składowano ziarno siewne.
Do drugiego z gospodarstw z pierwotnego siedliska do skansenu przeniesiona została drewniana, niemalowana chałupa z lat 80. XIX w. i dwuklepiskowa, dwusąsiekowa stodoła na sochach z 1948 r., posiadająca szopkę szczytową z oddzielnym wejściem. W jeden z sąsieków wkomponowano drewniany lamus z przegrodami na plony. Pozostałe obiekty wchodzące w skład gospodarstwa to: czterownętrzna obora kamienno – ceglana z 1928 r. oraz bróg pełniący funkcję zadaszenia dla ekspozycji narzędzi rolniczych. W oborze wyeksponowano zgromadzoną, dzięki staraniom łowickiego regionalisty i nauczyciela szkoły rolniczej w Zduńskiej Dąbrowie - Edwarda Lebiody, kolekcję urządzeń do ręcznej ochrony roślin. W jednym z jej pomieszczeń znajduje się także warsztat stolarski z I poł. XX w., w kolejnym stajnia z aranżacją miejsca dla parobka. Wnętrza chałupy usytuowanej w zagrodzie zaaranżowano tak, aby pokazać zmiany, jakie dokonały się w wystroju chałup księżackich od kon. XIX w. po okres międzywojenny. Przeciwstawieniem tradycyjnej, udekorowanej wycinankami izby jest druga, w której znajdują się meble wykonane przez miejskich stolarzy, fabryczne narzędzia i sprzęty codziennego użytku. Naprzeciwko chałupy, po drugiej stronie drogi biegnącej przez wieś, odtworzono piec chlebowy z okresu międzywojennego.
Przy drodze biegnącej wzdłuż ulicówki znajdują się dwie ceglane, otynkowane kapliczki postumentowe – rekonstrukcje oryginalnych obiektów znajdujących się we wsi Otolice. Umieszczono w nich figury św. Jana Nepomucena i Matki Boskiej wykonane przez rzeźbiarkę Małgorzatę Kosińską z Zabostowa Małego.
Pomiędzy ulicówką a owalnicą posadowiono częściową rekonstrukcję XIX-wiecznego wiatraka typu koźlak z miejscowości Świeryż. Niestety, nie zachowało się pierwotne wyposażenie obiektu. Oprócz wiatraka drugim obiektem znajdującym się w skansenie, związanym z przemysłem ludowym jest rekonstrukcja wiejskiej kuźni umiejscowiona naprzeciw budynku szkoły wiejskiej.
Maurzycki skansen jest członkiem utworzonego w 1998 r. Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce.
Z roku na rok rośnie liczba osób odwiedzających Skansen w Maurzycach. Wizyta w nim daje możliwość nostalgicznej podróży do nieistniejącego już świata dawnej wsi łowickiej, zdobywania wiedzy, aktywnego wypoczynku i kontaktu z naturą. W skansenie odbywają się lekcje muzealne, oprowadzania, warsztaty tradycyjnego rękodzieła oraz imprezy cykliczne takie jak „Majówka w Skansenie”, „Niedziela w Skansenie”, „Łowickie Żniwa”, „Święto Matki Boskiej Zielnej”.
Magdalena Bartosiewicz
